? Życie konsekrowane głęboko zakorzenione w przykładzie życia i nauczania Chrystusa Pana jest darem Boga Ojca udzielonym Jego Kościołowi za sprawą Ducha Świętego. Dzięki profesji rad ewangelicznych charakterystyczne przymioty Jezusa: dziewictwo, ubóstwo posłuszeństwo, stają się w pewien swoisty i trwały sposób ? widzialne? w świecie, a spojrzenie wiernych zwraca się ku tajemnicy Królestwa Bożego, które jest obecne w historii, ale w pełni urzeczywistni się w niebie.?
/Jan Paweł II, Vita consecrata, [w:] Adhortacje apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996, s.801, nr 1./
PRZEDMOWA
Wszyscy wierni są wezwani do miłowania Chrystusa ? bardziej niż ojca lub matkę, bardziej niż syna i córkę ( Mt 10, 37), ale osoby życia konsekrowanego oddają się Chrystusowi całkowicie, całą swoją egzystencją, by upodobnić się do Niego [i] . Decydują się w sposób doskonalszy iść za Chrystusem. Życie zakonne jest darem, który Kościół otrzymuje
od Chrystusa[ii].
Podstawową cechą ludzi świeckich jest głoszenie orędzia ewangelicznego w sferze rzeczywistości ziemskich, doczesnych, zadaniem duchowieństwa jest głoszenie Słowa Bożego i udzielanie sakramentów świętych, natomiast zadaniem zakonnic i zakonników jest naśladowanie Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego Ojcu niebieskiemu.
Z tego powodu osobom konsekrowanym należy przyznać pierwszeństwo w ukazywaniu świętości Kościoła. Osoby konsekrowane odzwierciedlają sposób życia samego Jezusa Chrystusa i najobficiej objawiają światu dobra ewangeliczne oraz urzeczywistniają najpełniej cel Kościoła, to jest uświęcenie ludzkości[iii].
Ślub czystości jest rezygnacją z życia małżeńskiego i rodzinnego oraz charyzmatycznym wyborem Chrystusa jako jedynej miłości. Uzdalnia on osobę zakonną do poświęcenia się innym. Ślub ubóstwa kieruje osoby konsekrowane na troskę o dobra duchowe.
Ślub posłuszeństwa zobowiązuje je do podporządkowania własnej woli prawowitym przełożonym na wzór Chrystusa pełniącego wolę Ojca[iv].
Nowa ewangelizacja, której wielkim rzecznikiem jest Ojciec Święty Benedykt XVI, jest nie do pomyślenia bez udziału konsekrowanych kobiet[v].
Piotr Stefaniak w niniejszej pracy podjął się trudnego zadania przedstawienia,w świetle źródeł archiwalnych, drukowanych i najnowszej literatury, historii sióstr Magdalenek od Pokuty w Lubaniu od 1320 do 2010 roku. Braki źródłowe uzupełnił interesującymi wywiadami z osobami, które z autopsji poznały życie zakonne sióstr Magdalenek od Pokuty.
Zawarte w niniejszej przedmowie wiadomości zaczerpnąłem z jego rozprawy pt. ? Z dziejów klasztoru sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty w Lubaniu 1320- 2010? / Kraków 2010/.
Zakon sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty sięga swymi początkami pierwszej połowy XIII wieku. Powstał on jako wyraz troski Kościoła katolickiego o los moralnie zagrożonej młodzieży żeńskiej oraz kobiet. Ich losem interesował się najwybitniejszy papież średniowiecza Innocenty III /1198-1216/ w liście apostolskim ? Universo christifidelibus?. Zakładano dla nich ośrodki rehabilitacyjne. Duża ilość dziewcząt i kobiet po okresie pobytu w tych ośrodkach wracała do normalnego życia w świecie. Niektóre z nich utworzyły wspólnoty zakonne.
Fulkon z Neuilly /+1201/ zorganizował dla upadłych kobiet / około 200 osób/ wspólnotę i nadał jej prawodawstwo Cystersów oraz regułę ś. Augustyna w klasztorze Saint- Antoine des Champs.
W Niemczech za organizatora pokutniczego zakonu Magdalenek uchodzi ks. Rudolf z Wormacji. W latach 1224- 1227 zorganizował on wspólnoty Magdalenek i nadał im prawną organizację. Dnia 10 VI 1227 papież Grzegorz IX /1271- 1276/ bullą ? Religiosam vitam eligentibus? zatwierdził zakon Magdalenek i nadał im regułę św. Benedykta /+547/
oraz cysterskie konstytucje i zamianował ks. Rudolfa z Wormacji pierwszym ich generalnym przełożonym. Funkcje tę pełnił od 1227 do 1236 roku. Ze względu na biały kolor noszonego przez nie habitu, nazywano je białymi paniami. W połowie XIII wieku powstało
w Niemczech około 40 wspólnot św. Marii Magdaleny. Magdalenki założyły swoje wspólnoty między innymi w Würzburgu /1227 r./ , we Frankfurcie nad Menem /1228 r./,
w Kolonii / 1229 r./, w Regensburgu /1233 r./, w Erfurcie /1235 r./ [vi].
Ich rozwój zahamowała w Europie luterska, józefinizm, rewolucja francuska /1789- 1795/ oraz wrogie Kościołowi oświecenie[vii].
Najstarszym klasztorem magdalenek na ziemiach polskich jest klasztor w Nowogrodźcu nad rzeką Kwisą, ufundowany w 1227 roku przez św. Jadwigę Śląską /+1243/., matkę Piastów śląskich, oraz jej małżonka księcia Henryka Brodatego /+1238/.
W 1217 roku przybyło do Nowogrodźca pięć Magdalenek z Marsylii. Papież Grzegorz IX na ich prośbę zmienił regułę św. Benedykta na regułę św. Augustyna /+430/, a konstytucje cysterskie na dominikańskie[viii].
Po roku 1291 klasztory sióstr św. Marii Magdaleny przekształciły się w samoistne, niezależne konwenty.
W 1296 roku został założony klasztor sióstr św. Marii Magdaleny w Bytomiu nad Odrą. W 1314 roku został on przeniesiony do Szprotawy. Klasztor Magdalenek w Szprotawie został zlikwidowany w 1810 roku za rządów króla Fryderyka Wilhelma III /1797- 1840/[ix].
W 1710 roku z inicjatywy przeoryszy Magdalenek ze Szprotawy, powstał ich klasztor w Nysie. Uległ on likwidacji w 1810 roku[x].
W 1320 roku Magdalenki z Nowogrodźca założyły klasztor sióstr Magdalenek w Lubaniu. Klasztor ten przetrwał do naszych czasów. Groziło mu na przestrzeni dziejów widmo likwidacji Pierwsze zakonnice przybyły do Lubania z Nowogrodźca z przeoryszą Elżbietą von Salza na czele. Zachowała się notatka z 1701 roku o dziesięciu zakonnicach tworzących w tej zakonnej wspólnocie orkiestrę i scholę. Klasztor ten zatwierdził sam król czeski oraz cesarz niemiecki Karol IV / 1316- 1378/, jeden z najwybitniejszych władców ówczesnej Europy. Magdalenki lubańskie przyjmowały do swego klasztoru od samego początku tylko dziewczęta o nieposzlakowanej opinii. Dbały one o piękno liturgii. Posiadały w klasztorze bibliotekę oraz skryptorium. W 1870 roku ich biblioteka liczyła około 1200 pozycji.
Własnością Magdalenek były folwarki w Księginkach / Kerzdorf/, Radogoszczy
/Wünschendorf/ oraz wsie : Jędrzychowice / Hennensdorf/ i Rudzica / Pfafferendorf/.
Opiekę duchową sprawował nad nimi ? z mandatu biskupa miśnieńskiego- proboszcz z Budziszyna / Bautzen/.
Magdalenki lubańskie w ciągu swej historii przeżyły wiele bolesnych i tragicznych wydarzeń. W 1427 i w 1431 roku napadli na Lubań husyci. Splądrowali oni w czasie tych najazdów miasto i dokonali grabieży naczyń kościelnych. Dziesięć Magdalenek uciekło przed ich najazdem do Zgorzelca. Do Lubania powróciły dopiero po 10 latach. Dnia 18 V 1427 roku husyci napadli na klasztor Magdalenek w Lubaniu i dokonali zbiorowych gwałtów na przebywających w klasztorze siostrach, a później je wymordowali. Proboszcz lubański ks. Jeremiasz Gall / Groll/ został przez husytów rozerwany końmi. W czasie drugiego najazdu w 1431 roku wymordowali oni w Lubaniu Franciszkanów.
Wojny husyckie na Śląsku przyczyniły się do obniżenia poziomu moralnego mieszkańców tego regionu. W odnowie moralnej i religijnej na Śląsku wziął udział wybitny teolog, kaznodzieja i reformator św. Jan Kapistran / 1386- 1456/. W 1453 r. głosił on przez 14 dni kazania w Zgorzelcu, a następnie przybył do Lubania, gdzie głosił kazania w rynku miasta. Stąd udał się do Legnicy, a następnie do Wrocławia i Krakowa; z Krakowa udał się na Węgry. W trzecią niedzielę Wielkiego Postu w 1510 r. głosił kazania w kościele parafialnym w Lubaniu słynny teolog ks. dr Joannes Tetzel. Zbierał on przy tej okazji ofiary na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie[xi].
Wielkim ciosem dla Kościoła katolickiego na początku czasów nowożytnych była reformacja luterska. Twórca reformacji- Marcin Luter- utworzył niezależny od Rzymu Kościół niemiecki. Odrzucił sakramenty święte, za wyjątkiem chrztu i eucharystii, a papieża nazwał antychrystem. Jego nauka dotarła do Lubania już w 1517 roku za pośrednictwem studentów pochodzących z Lubania, a studiujących w Wittenberdze. Spośród 38 sióstr Magdalenek aż 12 przeszło na protestantyzm i opuściło lubański konwent. Proboszcz katolicki z Lubania ks. Mikołaj Buscher uzyskał w 1527 roku od cesarza niemieckiego Karola V zakaz wstępu kaznodziejów luterańskich do klasztoru sióstr Magdalenek. Na Śląsku około 1200 parafii przeszło na protestantyzm. Lubań należał do diecezji miśnieńskiej.
We władaniu protestanckim znalazły się katolickie dotąd parafie po prawej i lewej stronie rzeki Kwisy. Przy kościele katolickim pozostały tylko parafie w Henrykowie oraz w Rudzicy. Siostry Magdalenki miały nad nimi prawo patronatu. Miały także w tych parafiach dobra ziemskie. Aż do roku 1933 parafia w Henrykowie nosiła nazwę ? Katolicki Henryków? / Katholisch Hennersdorf/. Aż 87 % mieszkańców tej miejscowości stanowili katolicy[xii].
W 1567 roku w objęciach luteranizmu znalazła się diecezja miśnieńska. Od tego roku najwyższym przełożonym sióstr Magdalenek w Lubaniu został dziekan budziszyński.
Od tego też czasu Magdalenkom lubańskim groziło ponure widmo likwidacji. Swe ocalenie zawdzięczają Matce Najświętszej oraz ich duchowym opiekunkom: św. Marii Magdalenie i św. Jadwidze Śląskiej, matce Piastów śląskich. Są one ich głównymi patronkami. Za rządów przeoryszy Marii Elżbiety Faulhaber / 1737- 1753/ można mówić o przezwyciężeniu wszelkich kryzysów zagrażających ich działalności. Można nawet mówić odtąd o ich rozwoju. Jednym z wyrazów tego rozwoju jest budowa na terenie klasztornym kościoła św. Anny. W dniu 19 IX 1754 r.- za rządów jej następczyni przeoryszy Marii Anny Bernardy Nierlich / 1753- 1771/- doszło do jego konsekracji. Przeorysza Maria Elżbieta Faulhaber otrzymała przywilej noszenia złotego krzyża na piersiach. Zmarła ona w opinii świętości w dniu 25 I 1753 roku w czasie spowiedzi.
Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku część Górnych Łużyc, a w tym Lubań, znalazła się w granicach państwa pruskiego. Przed lubańskimi Magdalenkami pojawiło się znowu widmo ich likwidacji. Król pruski Fryderyk Wilhelm III / 1757- 1840/ dokonał w 1810 roku likwidacji 56 klasztorów męskich i 13 żeńskich. W ciągu swego panowania zlikwidował na Śląsku aż 86 klasztorów. Przeorysza Maria Ignacja Kittel / 1810- 1828/ zwróciła się w tej sytuacji z prośbą do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, aby lubańskie Magdalenki mogły zająć się sierotami, chorymi oraz biednymi i aby mogły też prowadzić szkołę klasztorną. Król pruski Fryderyk Wilhelm III ustosunkował się pozytywnie do jej prośby. Magdalenki założyły wówczas w klasztorze szpital i szkołę klasztorną, która po erygowaniu w Lubaniu przez ordynariusza wrocławskiego bpa dra Melchiora von Dipenbrocka
/ 1845- 1853/ parafii / 16 V 1846 r./ stała się szkołą publiczną[xiii]. Parafia ta liczyła około 600 wiernych. Obok Lubania należeli do niej katolicy z miejscowości: Księginki, Radogoszcz, Nawojów Łużycki, Zaręba, Pisarzowice, Henryków i Rudzica.
Po założeniu szpitala w klasztorze lubańskim siostry Magdalenki zmieniły białe habity na szare.
W 1821 roku papież Pius VII / 1800- 1823/ wydał bullę ? De salute animarium?, na mocy której część Górnych Łużyc z Lubaniem znalazła się w granicach diecezji wrocławskiej. Ponadto w granicach tej diecezji znalazły się dwa dekanaty: pszczyński i bytomski / należące dotąd do diecezji krakowskiej/ i okręg prudnicki / z archidiecezji ołomunieckiej/. Utraciła natomiast diecezja wrocławska na rzecz diecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej dekanat ostrzeszowski. Na mocy tejże bulli diecezja wrocławska została wyłączona z metropolii gnieźnieńskiej i poddana ? aż do 1930 roku- bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
W latach 1848- 1906 proboszczem katolickim w Lubaniu był ks. Wojciech Anter / 1811- 1906/. Zbudował on w latach 1857- 1861 kościół św. Trójcy w Lubaniu.
Koszty jego budowy pokryły siostry Magdalenki. W 1870 roku lubańskie Magdalenki nabyły za 80. 000 marek dawne opactwo Norbertanek w Czarnowąsach koło Opola. Zamieszkało w nim 12 sióstr profesek. Dnia 31 V 1875 roku klasztor sióstr Magdalenek w Czarnowąsach został zlikwidowany. W latach 1935- 1979 funkcje duchowego opiekuna Magdalenek pełnił ofiarnie ks. Prałat dr Edmund Piekorz / 1899- 1979/.
Ciężkie czasy przeżywały siostry Św. Marii Magdaleny od Pokuty w Lubaniu w okresie faszyzmu brunatnego / 1933- 1945/ oraz w dobie faszyzmu czerwonego
/ 1945- 1989/. W czasie inwazji wojsk sowieckich na Lubań z dnia 26 na 27 II 1945 roku klasztor sióstr Magdalenek uległ zniszczeniu. Ciężki był los zakonnic Magdalenek
i Elżbietanek w Lubaniu w dniach od 1 do 6 III 1945 roku. Były to dni rabunków, gwałtów oraz wszelkiego rodzaju zniszczeń. Do gwałtów zachęcał żołnierzy sowieckich sam Józef Stalin i Ilia Erenburg. Żołnierze sowieccy gwałcili nawet dziesięcioletnie dziewczynki. Niektóre kobiety z rozpaczy popełniały samobójstwo. W obronie cnoty czystości poniosła śmierć w Lubaniu Elżbietanka sabina Thienel w fundacji św. Antoniego. Wraz ze współsiostrami opiekowała się ludźmi starymi. Godna jest ona chwały ołtarzy jako dziewica i męczennica.
Lubańskie Magdalenki dały schronienie w swym klasztorze członkom Kapituły Metropolitalnej we Wrocławiu na czele z wikariuszem generalnym archidiecezji wrocławskiej, ks. dr Józefem Negwerem oraz dziekanem Kapituły Metropolitalnej ks. dr Ferdynandem Piontkiem. Kiedy wojska sowieckie zaczęły się zbliżać do Lubania, udali się do Litomierzyc / w Czechach/.
Dnia 6 marca 1945 roku żołnierze niemieccy wyparli z Lubania wojska sowieckie i umożliwili siostrom ewakuację. Dnia 13 III 1945 r. lubańskie Magdalenki dotarły do Ober-Schreieberhau. Czterdzieści siedem sióstr Magdalenek zamieszkało od lipca 1945 roku do listopada 1947 w Rotthemünster / w diecezji passawskiej/. Od 1952 roku 53 siostry Magdalenki zamieszkały wraz z ich duchowym opiekunem ks. prałatem dr Edmundem Piekorzem w Seyboldsdorf koło Vilsbiburga. Mieszkały tutaj do 1 IV 2004 roku.
Siedem sióstr z Siostrą Marią Paulą Anresch od Boskiego Zbawiciela na czele, powróciło do Lubania.. Zamieszkały w budynku lekarza klasztornego dra Franciszka Hausa w Lubaniu, przy ulicy Wrocławskiej nr 14. Kuria Arcybiskupia we Wrocławiu 31 VII 1953 roku uznała zamieszkałe w Lubaniu Magdalenki za klasztor samoistny i mianowała ich przełożoną s. Marię Paulę Andresch. Siostra Paula Andresch zmieniła nazwisko na Andrzejewska. Była to gorliwa, pracowita i zdolna zakonnica. W 1948 roku władze komunistyczne w Polsce zlikwidowały majątek sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty w Polsce, który obejmował 1930 hektarów ziemi. Dzięki zdolnościom organizacyjnym, taktowi oraz życiowej mądrości siostry Marii Pauli Andrzejewskiej Magdalenki lubańskie pokonały wszystkie piętrzące się trudności i zaczęły prowadzić normalne życie zakonne. W 1957 roku siostra Maria Paula Andrzejewska otworzyła we wspólnocie sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty w Lubaniu nowicjat. Dnia 24 I 1957 roku prymas Polski kard. dr Stefan Wyszyński, jako ordynariusz ziem zachodnich i północnych Polski, zamianował ją na okres trzech lat przeoryszą.
Jako przeorysza założyła ona w 1958 roku filię klasztoru lubańskiego w Roszkowicach koło Byczyny. Na tę placówkę wysłała trzy zakonnice. Podjęły one pracę przy kościele
św. Antoniego w Roszkowicach. Zajęły się też nauczaniem dzieci religii i otoczyły opieką ludzi chorych. Siostry Magdalenki pracowały w Roszkowicach przez okres trzech lat,
to jest do lipca 1961 roku. O likwidacji tej placówki zdecydował ks. mgr Aleksander Oberc / 1910- 1992/, który w latach 1960- 1967 pełnił obowiązki kuratora sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty. W 1960 roku dokonał on wizytacji sióstr Magdalenek. W tym czasie w Lubaniu pracowało 14 sióstr Magdalenek. W wyniku tej wizytacji Matka Paula Andrzejewska od Boskiego Zbawiciela została pozbawiona funkcji przeoryszy. Jej miejsce zajęła siostra Gabriela Buchta ze Zgromadzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame. Funkcję tę, jako przeorysza komisaryczna sprawowała do 1971 roku. Matka Paula Andrzejewska po pozbawieniu jej urzędu przeoryszy wyjechała do Roszkowic i pełniła funkcję organistki w miejscowym kościele pod wezwaniem św. Antoniego. Zmarła w opinii świętości w Roszkowicach po przyjęciu świętych sakramentów, w dniu pierwszych męczenników Kościoła, to jest 30 czerwca 1961 roku, w wyniku apopleksji. Została uroczyście pochowana na cmentarzu w Roszkowicach. Godna jest ona chwały ołtarzy. Każdy dzień jej życia w zakonie był Wielkim Piątkiem. Bez jej poświęcenia, świętości i pracowitości nie byłoby sióstr św. Marii Magdaleny w Polsce po zakończeniu drugiej wojny światowej. Po jej zgonie w lipcu 1961 roku doszło do likwidacji tej magdaleńskiej placówki.
Siostry św. Marii Magdaleny z Seyboldsdorf koło Vilsbiburga dnia 1IV 2004 r., w liczbie czterech, zamieszkały w Obernzell koło Passawy. Obecnie żyją w tej miejscowości już tylko dwie siostry Magdalenki: ostatnia przeorysza z Seyboldsdorf- Małgorzata Duschek oraz siostra Urszula Woźniak.
Obecnie siostry Magdalenki- obok Lubania- pracują: od 1975 r. w Jeleniej Górze,
od 1980 r. w Rewalu, od 1980 r. we Wrocławiu, od 1985 r. we Frankfurcie nad Menem,
od 1993 r. w Legnicy, od 2003 roku w Krasnojarsku, od 2008 roku w Częstochowie,
od 2009 r. w Legnicy / w drugiej wspólnocie/ i od 2009 r. w Erfurcie.
Ks. Józef Swastek
Wrocław, w dniu św. Marii Magdaleny 2011 r.
PRZYPISY
[i] . Jan Paweł II , Vita consecrata nr 1 /w:/ Adhortacje apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996 s. 817- 818. ? Por. M. Daniluk , Encyklopedia instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego. Pojęcia, terminy, instytucje, dokumenty, czasopisma, Lublin 2000 s. 7
[ii] Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 2000 nr925 s. 234
[iii] Jan Paweł II, Vita consecrata, nr 32 s.838-840.- K. Dębowska, Życie konsekrowane, jego istota i aktualna sytuacja w Polsce [w:] B. Łoziński, Leksykon zakonów w Polsce, Informator o życiu konsekrowanym, Warszawa 1988 s. 13
[iv] K. Dębowska, Życie konsekrowane, s. 14
[v] Jan Paweł Ii, Vita consecrata, nr 57, [w:] Adhortacje apostolski, s. 871
[vi] M. Daniluk, Encyklopedia instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, s. 228.- J.Duchniewski, Magdalenki, [w:] Encyklopedia katolicka, t.. XI , red. E. Ziemann, [ i inni], Lublin 2006 s.791-792- M. Heimucher, Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche, Bd I, Paderborn- München- Wien 1987 s. 646- 647. ? B. Łoziński, Leksykon zakonów w Polsce. Informator o życiu konsekrowanym, warszawa 1988 s. 247. ? P.Mai, Als einzige überlebt. Die Magdalenerinnen von Lauban / gegründet 1320/ heute in Seyboldsdorf / Niederbayern/, ? Archiv für schlesische Kirchengeschichte?, 49 / 1991/ s. 177.
[vii] M. Daniluk, Encyklopedia instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, s. 228.
[viii] Zob. R. Stelmach, Dzieje klasztoru Magdalenek w Nowogrodźcu nad Kwisą w świetle zachowanych dokumentów, Rocznik jeleniogórski, 30 (1998) s. 99-109.
[ix] M. Borkowska, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej, Lublin 2010 s. 347- 348. ? P. Mai, Als einzige überlebt, s. 178.
[x] M. Borkowska, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej, s. 348.- Zob. W. Bochnak, Z dziejów magdalenek od Pokuty w Szprotawie, Wrocław 1985.
[xi] B. Kozioł, Życie religijne katolików w Lubaniu ze szczególnym uwzględnieniem okresu od 1848 do 1945 roku, Wrocław 2005 s. 5- 24 / mps pracy magisterskiej w Bibliotece Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu/. Zob. W. Zaleski, Święci na każdy dzień, Łódź 1982 s. 655- 656.
[xii] B. Kozioł, Życie religijne katolików w Lubaniu, s. 13- 14. Zob. W. Bochnak, Dzieje Zakonu Sióstr Magdalenek od Pokuty na Dolnym Śląsku i Łużycach, Wrocław- Legnica 1996.
[xiii] Zob. W. Bochnak, Dzieje zakonu Sióstr Magdalenek od Pokuty na Dolnym Śląsku i Łużycach.
